Posts
ક્રોધનું માઠું પરિણામ
ભૂમિકા : કેટલાક વિરલ અપવાદોને છોડી દઈએ તો આપણામાંથી મોટા ભાગના લોકોએ ક્રોધ નામની ઉત્તેજના અને તેની તીવ્રતા અને તાપનો તેમજ તેને લીધે જન્મતાં ઉન્માદ અને ઉર્જાનો ક્યારેક ને ક્યારેક અનુભવ કર્યો જ હશે. આપણામાંથી કેટલાક તો આવા ક્રોધને કારણે થનારા ત્રાસનો સ્થાયી શિકાર પણ બન્યા છીએ.
ક્રોધનો અનુભવ કરનાર બધા લોકો આ ક્રોધ પર વિજય પ્રાપ્ત કરવા ઈચ્છે છે. એટલું જ નહિ પરંતુ મોટા ભાગના લોકો પોતે બીજા લોકોમાં એની ઉપસ્થિતિને ન્યાય સંગત ઠરાવવા કેટલી હદ સુધી જઈ શકે છે – જાણે કે આખા જગતનું કલ્યાણ એના ક્રોધ પર જ આધારિત ન હોય. આજકાલ ‘ક્રોધિત પેઢી’ ના સમર્થનમાં એમનો અવાજ સંભળાય એ સાથે એને રજૂ કરવાની પણ જાણે કે એક ફેશન થઇ ગઈ છે. જે ક્રોધ વ્યક્તિગતરૂપે વિધ્વંસક ગણાય છે તે જ ક્રોધ જો સામુદાયિકારૂપ ધારણ કરી લે તો પ્રશંસનીય બની જાય છે. વસ્તુત: ક્રોધ એક આધુનિક સામજિક દૃષ્ટિકોણ, એક રાજનૈતિક હથિયાર અને વસ્તુસ્થિતિને બદલવાનું એક સામુહિક બહાનું કોઈ એક ગેરપરંપરાગત સ્વાર્થને સિદ્ધ કરવાનું ઉપયોગી સાધન બની ગયો છે. સમાજના વંચિત અને પીડિત અને વિશેષ કરીને એમના નેતાઓ, મજૂર સંગઠનો, છત્રસંઘો વગેરે જાણી, સમજીને ક્રોધના નારાને પોતાની રણનીતિ અને લાભ મેળવવા માટેની સોદાબાજીનો મૂળમંત્ર બનાવી લે છે. ‘આટલું આટલું કરો નહીં તો એનું ફળ ભોગવવું પડશે.’ અને એવા નારા લગાવવા મંડી જાય છે. લોકો માને છે કે જાણે એનાથી પોતાનું કામ થઇ જશે.
કેટલાક લોકો ક્રોધને એક પ્રકારનો પુરુષોચિત ગુણ પણ માને છે. અસામાજિક તત્વોની વચ્ચે ‘દાદાના રૂપે’ સ્વીકૃત થવા નેતાગીરીનો બિલ્લો પણ ધારણ કરી લે છે. અપરાધીઓના ગોપનીય જગતમાં ફ્રીજમાં સરંક્ષિત ક્રોધને સન્માનસૂચક માનવામાં આવે છે. વ્યક્તિ એ ક્રોધને પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે ગમે ત્યારે ફ્રિજના આઈસબોક્સમાંથી કાઢીને પોતાના ઉદ્દેશના સત્વ પર એને તપાવી લે છે.
એનાં નાકનાં ટેરવાં ફ્ડકવા માંડે છે,
એના હોઠ સંકોચાતા જાય છે,
એના ગાળો પર લાલીમા છવાઈ જાય છે,
એનાં ભવાં વાંકાચૂંકા વળી જાય છે,
એની છાતી ફૂલે છે અને સંકોચાય છે,
જાણે કે લુહારની ધમણ ન ચાલતી હોય !
એનું હૃદય ધધકવા લાગે છે અને,
એનો એક ધૂંબો કોઈને પણ પકડીને તેને,
એની મજા ચખાડવા સરવાળા તત્પર રહે છે.
આ શબ્દોમાં ક્રોધનું સુંદર રીતે વર્ણન કર્યું છે. સંક્ષેપમાં એનું જીવનદર્શન આ શબ્દોમાં નિરૂપિત કરી શકાય, ‘ક્રોધ બધાયને હથિયાર હાથમાં સોપી દે છે. જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ લોહીતરસ્યો બની જાય છે. ત્યારે કોઈ પણ ચીજવસ્તુ એને ભાલાનું કામ આપી દે છે.’
વિજ્ઞાપનો, વર્તમાનપત્રો, જાહેરપ્રચારપ્રસારના ઈલેક્ટ્રોનિક માધ્યમોમાં આપણે ક્રોધ એવં હિંસાનું વિશદરૂપે ચિત્રણ જોઈએ છીએ. એનો પ્રભાવ જનતા માટે ખરેખર હાનિકારક છે. આમછતાં પણ ‘ક્રોધ’રૂપી વસ્તુના જાહેરમાં નિરૂપણ કે બજારીકરણનો ભાગ્યે જ કોઈ વિરોધ કરે છે એટલે જ,ક્રોધરૂપી તત્વ પર વિજય મેળવવા માટે રણનીતિ બનાવતાં પહેલાં એના સામાજિક તથા વ્યક્તિગત પક્ષ પર વિચાર કરી લેવો જરૂરી છે.
ક્રોધ અને તેનું પરિણામ
ચાલો હવે આપણે ક્રોધની કેટલીક વ્યાખ્યાઓ પર વિચાર કરીએ. ‘ક્રોધ એક એવું દર્પણ છે કે જેમાં તમે પોતે પોતાનો ચહેરો જોવાનું સાહસ ન કરી શકો.’ ઓક્સફર્ડના શબ્દકોશમાં ક્રોધને એક્સ્ટ્રિમ પ્લેજર-ચરમ નારાજગી એ રૂપે વર્ણવ્યો છે. રામકૃષ્ણ મિશનના ભૂતપૂર્વ અધ્યક્ષ બ્રહ્મલીન સ્વામી તુરીયાનંદ ઈચ્છાઓના ધનીભૂત રૂપને ક્રોધ કહે છે.
જો કે ક્રોધની સટીક વ્યાખ્યા કરવી કઠિન છે, છતાં પણ એ એટલો સર્વવ્યાપી છે કે લગભગ બધા લોકો જાણે છે કે ક્રોધ એટલે શું ? આપણને ઘરમાં, રસ્તા પર, કચેરીઓમાં, સામાજિક અનુષ્ઠાનોમાં, ચૂંટણીના બૂથ પર, વિધાનસભામાં, ખેલના મેદાનોમાં, આંતરરાષ્ટ્રીય સંમેલનોમાં, વધારે માત્રામાં પોતાની ભીતર આ ક્રોધનો ભેટો થાય છે.
મોટા ભાગની બાબતોમાં ક્રોધ બીજાના કરતાં પોતાને જ વધારે નુકસાન પહોંચાડે છે. વ્યક્તિના પોતાના જ સ્વભાવમાંથી ઉત્પન્ન થવાના કારણે ક્રોધ એક સ્વભાવિક અને સરળ ભાવ છે અને એની અત્યંત વિધ્વંસાત્મક સંભાવનાઓ છે. પ્રત્યેક વ્યક્તિના સ્વભાવમાં રજોગુણનું મિશ્રણ હોવાના કારણે દરેક વ્યક્તિમાં આ ક્રોધ ગુપ્ત રહે છે, જેમ દરેક લાકડાના ટુકડામાં અગ્નિ હોય છે તેમ. બધા લોકો ક્યારેક ને ક્યારેક સામાન્ય કે પ્રબળરૂપે ક્રોધના આવેશમાં આવી જાય છે. ક્રોધ સંક્રામક પણ છે. ક્રોધના અગ્નિભર્યા શબ્દો બીજામાં પણ ક્રોધ ઉપજાવી શકે. આ પ્રબળ ઉત્તેજનાની આગ હોલવવા માટે કોમળ અને વિન્રમતાભર્યા શબ્દોના જળના ફૂવારાની આવશ્યકતા છે.
ક્રોધનાં માઠાં પરિણામ અનેક છે. પહેલી વાત તો એ છે કે ક્રોધી વ્યક્તિ પોતાના જીવનમાં શીખેલા વિવેકના બોધપાઠને ભૂલી જાય છે. ત્યાર પછી તે પોતાના વિચારો અને ભાવો પર નિયંત્રણ ગુમાવી બેસે છે. તેનો એ એકમાત્ર માર્ગદર્શક બની રહે છે. અને આક્રમક બની જાય છે. એ એના પોતાના હિતની વિરુદ્ધનું કાર્ય કરે છે. જ્યારે ક્રોધ વ્યક્તિનો સહજ સ્વભાવ બની જાય ત્યારે તેના શારીરિક સ્વાસ્થ્ય અને માનસિક સ્ન્તુલ્નમાં પણ ઉણપ સર્જાય છે.
એની આંતરિક શાંતિ ક્ષણભરમાં હવામાં ઊડી જાય છે. ક્રોધ મિત્રતા, પરિવાર, વ્યાવસાયિક ભાગીદારીઓ, રોજગારના અવસરોને બરબાદ કરી નાખે છે. સાંપ્રદાયિક તથા જાતિના દંગા, સળગાવી મારવું, યુદ્ધ, આત્મહત્યાઓ અને અપરાધ જેવાં અનેક રૂપ મૂળત: ક્રોધની જ ઉપજ છે.
ક્રોધને પરિણામે એક સુંદર વ્યક્તિ પણ કુરૂપ દેખાય છે. જે વ્યક્તિ પોતાના ક્રોધના આવેગો વિશે પસ્તાવો કરે છે તેણે પોતાની કચેરીના ટેબલની સામે એક અરીસો રાખવો જોઈએ. વારંવાર ક્રોધના આવેગમાં આવનારા કોઈ વ્યક્તિમાં જો હાસપરિહાસની પણ અભિરુચિ થાય તો આ દર્પણ ચિકિત્સા એને માટે ઉપયોગી નીવડશે.