મીરાંબાઇ, Mirabai

”રામ રમકડું જડીયું, રાણાજી મને…”
” હાં રે! કોઇ માધવ લ્યો, વેચંતી વ્રજનારી રે…”
”કાનુડો ન જાણે મારી પીડ… “
”ગોવિન્દો પ્રાણ અમારો રે! ….” 
# રચનાઓ  : 1 : 2 : 3 : 4 : 5 :

# એક સરસ લેખ ‘વેબ ગુર્જરી ‘ પર

_____________________________

ઉપનામ

પ્રેમદિવાની

જન્મ

આશરે 1498 – મેડતા, રાજસ્થાન (જુદાં જુદાં સાક્ષરોમાં તેમના જન્મ સમય અંગે સંવત ૧૪૦૩, ૧૪૧૯, ૧૪૨૪, ૧૪૮૦, ૧૫૫૯, ૧૫૫૫ એવા વિવિધ મત છે.)

અવસાન

આશરે 1565 (આશરે સંવત ૧૫૨૬માં દ્વારકામાં)

કુટુમ્બ

• દાદા – દુદાજી રાઠોડ
• પિતા– રત્નસિંહજી રાઠોડ(માણેકલાલ સુતરીયાને મતે), જેમલ રાઠોડ (દયારામ અને નર્મદના મતે)
•  પતિ– મેવાડના પાટવી કુંવર ભોજરાજ  , કુંભારાણા (દયારામ અને નર્મદના મતે)

જીવન ઝરમર

• તેઓ જ્ઞાતિએ રાજપૂત હતાં. તેઓ મારવાડના મેડતાના વતની હોવાનું મનાય છે. જોકે કેટલાક વિદ્વાનો અજમેર પાસેના કુકડીને તથા રજપૂતાના ખાતે આવેલ નેહેરાને પણ મીરાંબાઇનું વતન ગણે છે.
• તેઓ જોધપુરનું રાજ્ય સ્થાપનાર રાવ જોધાજીના પુત્ર દુદાજીના પૌત્રી હતાં.
• કેટલાક વિદ્વાનો જેમલ રાઠોડને મીરાંબાઇના ભાઇ તરીકે ને વીરમદેવ ઠાકોરને તેમના પિતા તરીકે ગણાવે છે.
• તેમનું લગ્ન સંવત ૧૪૯૫માં મેવાડના પાટવીકુંવર સાથે થયા હતાં.
• તેઓ નરસિંહ મહેતાના સમકાલીન હોવાનું માનતો વિદ્વાનોનો એક મત છે. તેમના અને નરસિંહ મહેતાના મિલનની દંતકથા પણ પ્રસિદ્ધ છે.
• જોકે વિદ્વાનોનો બહોળો વર્ગ તેમને નરસિંહ મહેતા પછી થઇ ગયા હોવાનું માને છે.
• બાળપણમાં દાસી અને દાદા પાસેથી કૃષ્ણભક્તિના સંસ્કાર મળ્યાં.
• ખુબ જ નાની ઉંમરે તેઓ વિધવા થયાં. આથી તેઓ ઉત્કટપણે ભક્તિમાર્ગ તરફ વળ્યાં.
• જોકે તેમનિ કૃષ્ણભક્તિ તેમના સાસરાપક્ષને ખૂંચતી હતી કારણકે તેમના સાસરિયાં શૈવભક્ત હતાં.
• ભજન, કીર્તન, નર્તન અને સાધુઓના સંગ વચએ મિંરા જાતને વીસરી જતાં. એક રાજપૂતાણી દ્વારા ખુલ્લે આમ સાધુનો સંગ કરવો એ તત્કાલીન રૂઢિચુસ્ત વાતાવરણમાં ટીકાનો વિષય બની ગયો. પણ મીરાં તો આ બધાથી પર પોતાના કૃષ્ણને સમર્પિત હતાં.
• લોકવાયકા મુજબ તેમના દિયર વિક્રમાદિત્યએ તેમને ઝેરનો પ્યાલો મોકલ્યો હતો, જે મીરાંબાઇની ભક્તિના પ્રતાપે અમૃત સમાન બની ગયો હતો. આ ઘટનાનો ઉલ્લેખ તેમના ઘણાં પદોમાં છે. જોકે આ ‘ઝેરનો પ્યાલો’ ઉપમા હોય અને તેનો સંદર્ભ પોતાના દિયર અને સાસરાપક્ષ તરફથી થતી ઝેરસમાન સતામણી હોય તે વધુ તર્કસંગત છે.
• અંતે શ્વસુરગ્રુહના ત્રાસથી કંટાળીને રાજરાણિ એવી મીરાં મેવાડ છોડીને ભારતની યાત્રાએ નીકળિ ગયાં. મથુરા, વૃંદાવન તરફની યાત્રા કરી અંતે દ્વારિકામાં સ્થાયી થયાં.
• મીરાંની કવિતા બહુધા પદમાં લખાઇ છે. તેમણે વ્રજ, રાજસ્થાની અને ગુજરાતીને ઉત્તમ ઊર્મિગીતોથી સમૃદ્ધ કરી છે. મીંરાની કવિતા ફક્ત ગુજરાત કે મેવાડ જ નહીં, સમગ્ર ભારતવર્ષનો સહિયારો વારસો છે.
• મીરાંની કવિતાઓમાં  પ્રભુપ્રેમનિ ઉત્કટ લગની છે, ઝંખનાનો ઉત્કટ ઉછાળો છે, નારીહ્રદયની કુમાશ અને પારદર્શકતા છે.
• ગુજરાતી ભાષાની પ્રથમ સ્ત્રીકવિયત્રી તરીકે મીરાંબાઇ અમર છે.
• ભારતભરમાં ઘેરે ઘેર તેમનાં પદો હજુ પણ ગવાય છે અને ગવાતા રહેશે.

રચનાઓ

• સતભામાનું રુસણું, કૃષ્ણકીર્તનના પદ, પ્રેમભક્તિના પદ, ભજન, નરસિંહજીકા માયરા (હિન્દીમાં), ગીતગોવિંદની ટીકા, રાગગોવિંદ

સંદર્ભ

• ‘આપણા પ્રતિનિધિ સારસ્વતો’– પ્રા. રમેશ શુકલ – પ્રવીણ પુસ્તક ભંડાર
• ‘પ્રાચીન કવિઓ અને તેમની કાવ્યક્રુતિઓ’ – સં. રમણિક દેસાઇ
• ગુજરાત પાઠ્યપુસ્તક મંડળના પાઠ્યપુસ્તકો

વધુ માહિતી

• વિકીપીડીયા પરનો લેખ
• મીરાંબાઇની જીવનકહાણી